จดหมายเหตุวัฒนธรรมกำแพงเพชร โดย อาจารย์สันติ อภัยราช

คุณยายเย้ย เกิดในสกุลรามสูต มีศักดิ์เป็นเหลนของพระยากำแพง เถื่อน เจ้าเมืองกำแพงเพชร ลำดับที่ 4 และเป็นหลานของพระมนตรีราชยกกระบัตร (กาง) เกิดประมาณปี พ.ศ. 2436 ในสมัยรัชกาลที่ 5  พ่อชื่อเยื้อน แม่ชื่อสาหร่าย มีพี่ชายต่างพ่อ เป็น ส.ส. คนแรกของจังหวัดตากคือ คุณพระประณาทกรณี (ถม อินทรสูต) มีน้องชายพ่อเดียวกันอีก 2 คน คือคุณหลวงสารศิลปวุฒิ (สายหยุด รามสูต) เป็นผู้พิพากษาหัวหน้าศาลจังหวัดแม่สอดคนแรก และ นายหยด รามสูต นายอำเภอเมืองตาก เป็นหนึ่งในขบวนการต่อต้านญี่ปุ่นและ เสรีไทยในจังหวัดตาก เมื่อในหลวงรัชกาลที่ 5 เสด็จประพาสต้นเมืองกำแพงเพชร ระหว่างวันที่ 18-26 สิงหาคม พ.ศ. 2449 คุณยายเย้ยตามพ่อไปรับเสด็จที่ถนนราชดำเนิน สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี ชี้หน้าพ่อเยื้อนของคุณยายเย้ย รับสั่งว่า”อ้าว ตาคนนี้ เมื่อครู่ เจออยู่ที่ศาล”  พ่อเยื้อนมีอาชีพเป็นทนายความและคุณยายเย้ยทำหน้าที่ช่วยเขียนคำฟ้องด้วยลายมือสวยงาม คุณยายเย้ยสมรสกับมหาช่วง ทองอยู่ มีธิดา 4 คน คือนางอำนวยเพ็ญ ยาวะประภาษ ครูภาษาไทย โรงเรียนวัดสุทธิวราราม นางสาวอัมพร ทองอยู่ ผู้ช่วยครูใหญ่ โรงเรียนอนุบาลกำแพงเพชร นางศศิธร สมจิตต์ ครูภาษาไทยโรงเรียนกำแพงเพชร  "วัชรราษฎร์วิทยาลัย" และนางสาวเอมอร ทองอยู่ ครูคณิตศาสตร์ โรงเรียนศรีอยุธยา  คุณยายเย้ย เป็นผู้หญิงเก่ง มีสิทธิมีเสียงอยู่ระดับหนึ่งในสังคม ไม่ได้เก็บเนื้อเก็บตัวทำอาหาร เย็บปักถักร้อย จัดการบ้านเรือน เพียงอย่างเดียว  แต่ได้รับการฝึกปรือจากพ่อแม่ให้มีความทันสมัย เล่าเรียนเขียนอ่านงานวิชาการจนลึกซึ้ง เป็นที่พึ่งของครอบครัว เป็นเสาหลักที่คอยประคับประคองให้ครอบครัวอยู่เย็นเป็นสุข เป็นภาพสะท้อนของผู้หญิงที่เปี่ยมไปด้วยคุณธรรม จริยธรรม เคร่งครัดในวัฒนธรรมประเพณี  มีความสามารถรอบด้าน ทุกครั้งที่ลูกหลานไปเยี่ยม สิ่งแรกที่คุณยายเย้ยทำคือพาพวกเราไปสักการะศาลหลักเมืองกำแพงเพชร สิ่งศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมืองกว่า 700 ปี เป็นที่นับถือและเป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจมาหลายชั่วอายุคน คุณยายเย้ยผ่านชีวิตห้าแผ่นดินด้วยความผาสุก ภาคภูมิใจในความสำเร็จของลูกหลานเหลน เป็นข้าราชการรับใช้สถาบันหลักของชาติด้วยความซื่อสัตย์สุจริต และความจงรักภักดีในแวดวงที่ไม่ต่างจากบรรพบุรุษ นักปกครอง ผู้พิพากษา อัยการและครูบาอาจารย์  มีช่วงชีวิตอยู่ 2 ช่วงที่คุณยายเย้ยเผชิญมรสุมชีวิตจากภัยธรรมชาติและความประมาทของมนุษย์คือ นำ้ท่วมใหญ่ทั้งจังหวัดในปี พ.ศ. 2504 และไฟไหม้ครั้งใหญ่ เมื่อวันศุกร์ ที่ 26 เมษายน พ.ศ. 2506 ไหม้บ้านเรือนบนถนนเทศาทั้งสายประมาณร้อยหลังคาเรือน  บ้านไม้ใกล้แม่น้ำปิงของคุณยายเย้ยก็ไม่รอด อันตรธานไปชั่วพริบตา ยังมีสติพอที่จะเก็บข้าวของ เครี่องยศของบรรพบุรุษ หุ้มห่อด้วยผ้าปูที่นอนไปนั่งลี้ภัยที่วัดบาง คุณยายเย้ยจากลูกหลานเหลนไปเมื่อปี พ.ศ. 2534 สิริอายุ 98 ปี