จดหมายเหตุวัฒนธรรมกำแพงเพชร โดย อาจารย์สันติ อภัยราช

“ขุนเจน”บรรพบุรุษผู้สลักรากวัฒนธรรมของอำเภอลานกระบือ
ศิวกร แสงแก้ว
ศูนย์ส่งเสริมการเรียนรู้ระดับอำเภอลานกระบือ

เคยสงสัยไหมว่าชื่อ "ลานกระบือ" มาจากไหน? ครั้งแรกที่ได้ยินชื่ออำเภอนี้ของจังหวัดกำแพงเพชร นึกภาพฝูงควายนับร้อยยืนเรียงรายบนลานกว้าง เป็นภาพที่ชวนให้จินตนาการถึงอดีตอันไกลโพ้น และเมื่อได้มีโอกาสเดินทางไปสัมผัสดินแดนแห่งนี้ด้วยตัวเอง กลับพบว่าความเป็นมาของลานกระบือลึกซึ้งและน่าสนใจยิ่งกว่าที่คิด โดยเฉพาะเมื่อได้รู้จักกับ "ขุนเจน" วีรบุรุษผู้สร้างรากฐานให้กับผืนแผ่นดินแห่งนี้
จากป่าดงดิบสู่ชุมชนเข้มแข็ง
ย้อนกลับไปในยุคต้นรัตนโกสินทร์ พื้นที่ที่เรารู้จักในนาม "ลานกระบือ" ในปัจจุบันเคยเป็นเพียงป่าดงดิบอุดมสมบูรณ์ มีทรัพยากรธรรมชาติที่น่าทึ่งคือ "ดินโป่ง" แหล่งแร่ธาตุสำคัญที่ดึงดูดสัตว์ป่านานาชนิด โดยเฉพาะฝูงควายป่าที่มักมารวมตัวกันที่นี่จนเกิดเป็นที่มาของชื่อ "ลานควาย"
ทุกครั้งที่เดินทางผ่านถนนสายหลักของอำเภอลานกระบือ อดไม่ได้ที่จะจินตนาการภาพในอดีตเมื่อครั้งที่ผืนดินแห่งนี้ยังเป็นทุ่งหญ้ากว้างใหญ่ ที่มีเพียงเสียงฝูงควายป่าร้องขานสลับกับเสียงลมพัดผ่านทุ่งหญ้า ก่อนที่ผู้คนจากภาคอีสานและพื้นที่ใกล้เคียงจะทยอยอพยพเข้ามาตั้งรกรากในสมัยรัชกาลที่ 4
 
ภาพที่ 1 จำลองอำเภอลานกระบือในอดีต
ขุนเจน ผู้นำแห่งการเปลี่ยนแปลง
ท่ามกลางการอพยพและการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ มีชายผู้หนึ่งที่ก้าวขึ้นมาเป็นผู้นำคนสำคัญ นั่นคือ "ขุนเจน" หรือ "กำนันเจน" บุรุษผู้ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นกำนันคนแรกของตำบลลานกระบือ
จากการพูดคุยกับผู้เฒ่าผู้แก่ในพื้นที่ ได้รับรู้ว่าขุนเจนเป็นชาวลานกระบือรุ่นบุกเบิก ที่มีรากเหง้าจากตระกูลใหญ่ที่อพยพมาจากภาคกลางในสมัยรัชกาลที่ 5 ปัจจุบันวงศ์ตระกูล "เจนจบ" คือลูกหลานของท่าน การที่ท่านได้รับตำแหน่งกำนันไม่ใช่เรื่องบังเอิญ แต่สะท้อนถึงความไว้วางใจจากทั้งทางการและชาวบ้าน
เมื่อได้ยืนอยู่หน้าอนุสาวรีย์ขุนเจนที่สร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2563 รู้สึกถึงพลังและคุณูปการอันยิ่งใหญ่ที่ท่านมอบให้แก่ชุมชนแห่งนี้ แม้เวลาจะผ่านไปกว่าร้อยปี แต่คำสอนและแนวทางการปกครองของท่านยังคงมีอิทธิพลต่อลานกระบือจนถึงทุกวันนี้
 
ภาพที่ 2 จำลองขุนเจนกับอำเภอลานกระบือ
คุณูปการอันเป็นอมตะ
การจัดการน้ำอย่างชาญฉลาด
หากได้เดินทางไปตามทุ่งนาในลานกระบือ อาจจะสังเกตเห็นระบบเหมืองฝายขนาดเล็กที่กระจายอยู่ทั่วพื้นที่ นี่คือมรดกอันล้ำค่าที่ขุนเจนได้ริเริ่มไว้ ด้วยความรู้เกี่ยวกับภูมิประเทศและการจัดการทรัพยากร ท่านได้สร้างระบบที่ช่วยให้เกษตรกรสามารถจัดสรรน้ำอย่างเท่าเทียมและยั่งยืน
รู้สึกทึ่งกับหลักการ "แบ่งปันเท่าเทียม" ที่ขุนเจนนำมาใช้ เพราะแม้ในยุคที่เทคโนโลยียังไม่ก้าวหน้าเท่าปัจจุบัน แต่ระบบนี้ก็สามารถจัดการทรัพยากรน้ำได้อย่างมีประสิทธิภาพ ไม่ต่างจากหลักการพัฒนาอย่างยั่งยืนที่เราพูดถึงกันในปัจจุบัน
ศูนย์รวมจิตใจของชุมชน
หนึ่งในสถานที่สำคัญที่แนะนำให้ไปเยี่ยมชมเมื่อมาถึงลานกระบือคือ วัดแก้วสุริย์ฉาย วัดแห่งนี้มีความพิเศษเพราะเกิดจากการบริจาคที่ดินส่วนตัวของขุนเจน ท่านเล็งเห็นความสำคัญของการมีศูนย์กลางทางจิตวิญญาณให้กับชุมชน
เมื่อได้เข้าไปสัมผัสบรรยากาศภายในวัด รู้สึกถึงความสงบและพลังแห่งศรัทธาที่สืบทอดมาหลายชั่วอายุคน ชาวบ้านเล่าให้ฟังว่า ขุนเจนไม่เพียงสร้างวัด แต่ยังส่งเสริมงานบุญประเพณีต่างๆ เช่น พิธีกรรม "ธรรมะสู่ไร่นา" ที่ใช้หลักธรรมะในการแก้ไขปัญหาขัดแย้งเรื่องที่ดินทำกิน
ประเพณีแห่พระด้วยเกวียน มรดกทางวัฒนธรรมที่ยังมีชีวิต
หากโชคดีที่ได้มีโอกาสมาลานกระบือในช่วงสงกรานต์ ทำให้ได้เห็นประเพณี "แห่พระด้วยเกวียน" ที่ขุนเจนริเริ่มไว้ ภาพที่เห็นคือล้อเกวียนที่ถูกประดับตกแต่งอย่างวิจิตรบรรจง กลายเป็นพุทธบูชาที่งดงามจนแทบลืมหายใจ
ชาวบ้านเล่าด้วยรอยยิ้มว่า ประเพณีนี้ได้พัฒนามาเป็นการแข่งขันศิลปะประดิษฐ์ระหว่างหมู่บ้าน ซึ่งนอกจากส่งเสริมความสามัคคีแล้ว ยังเป็นช่องทางถ่ายทอดภูมิปัญญาการจักสานพื้นบ้านสู่คนรุ่นใหม่ ทำให้อดประทับใจไม่ได้กับวิสัยทัศน์ของขุนเจนที่เล็งเห็นถึงความสำคัญของการรักษาเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรม
มรดกที่ยังมีชีวิต
เมื่อเดินทางรอบอำเภอลานกระบือ รู้สึกเหมือนได้สัมผัสกับจิตวิญญาณของขุนเจนที่ยังคงมีชีวิตอยู่ในทุกถนน ทุกวัด และในวิถีชีวิตของชาวบ้าน คำสอนของท่านเรื่อง "การปกครองดีต้องเริ่มที่การฝึกตน" และการส่งเสริมให้ประชาชนดำเนินชีวิตตามหลักศีล 5 ได้กลายเป็นแนวคิดพื้นฐานของคำขวัญอำเภอลานกระบือว่า "เมืองแห่งคุณธรรม"
อนุสาวรีย์ขุนเจนที่สร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2563 ไม่เพียงแต่เป็นสถานที่ท่องเที่ยวสำคัญ แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ของการรำลึกถึงคุณูปการของท่าน การท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์ที่เกิดขึ้นรอบอนุสาวรีย์ยังช่วยส่งเสริมเศรษฐกิจท้องถิ่นอีกด้วย
 
ภาพที่ 3 อนุสาวรีย์ขุนเจนในปัจจุบัน
หมายเหตุ ภาพถ่ายโดย ศิวกร แสงแก้ว บันทึกภาพเมื่อวันที่ 19 กุมภาพันธ์ 2568

บทส่งท้าย จากอดีตสู่ปัจจุบัน
จากป่าดงดิบที่เต็มไปด้วยควายป่าสู่ชุมชนเข้มแข็งที่มีวัฒนธรรมอันเป็นเอกลักษณ์ ลานกระบือได้พัฒนามาอย่างต่อเนื่องบนรากฐานที่ขุนเจนและบรรพบุรุษได้วางไว้ ในปี พ.ศ. 2504 ชื่อ "ลานควาย" ได้เปลี่ยนเป็น "ลานกระบือ" เพื่อให้เหมาะสมกับการใช้งานในทางราชการ และพื้นที่ได้รับการยกฐานะเป็นกิ่งอำเภอในปี พ.ศ. 2520 ก่อนจะกลายเป็นอำเภอเต็มรูปแบบในปี พ.ศ. 2527
ทุกครั้งที่เดินทางกลับมาเยือนลานกระบือ อดไม่ได้ที่จะรู้สึกประทับใจกับการผสมผสานระหว่างความเชื่อดั้งเดิมและวิทยาการใหม่ที่ชาวลานกระบือนำมาปรับใช้ในชีวิตประจำวัน วิสัยทัศน์ของขุนเจนที่มองการณ์ไกลได้กลายเป็นรากฐานสำคัญที่ทำให้ชุมชนแห่งนี้เติบโตอย่างมั่นคงและยั่งยืน
หากมีโอกาสได้มาเยือนลานกระบือ ขอแนะนำให้แวะชมอนุสาวรีย์ขุนเจน สัมผัสบรรยากาศของวัดแก้วสุริย์ฉาย และพูดคุยกับชาวบ้านถึงเรื่องราวของกำนันคนแรกแห่งลานกระบือ จะได้เรียนรู้ว่าแม้เวลาจะผ่านไปนานเพียงใด แต่คุณค่าของการอุทิศตนเพื่อส่วนรวม การรักษาวัฒนธรรม และการพัฒนาอย่างยั่งยืนจะยังคงส่งต่อจากรุ่นสู่รุ่นไม่มีวันสิ้นสุด เฉกเช่นมรดกอันล้ำค่าที่ขุนเจนได้มอบไว้ให้กับชาวลานกระบือ

 
อ้างอิง
VSPORT NEWS ONLINE. (27 ธันวาคม 2563). กำแพงเพชร-เทศบาลตำบลลานกระบือ จัดการแข่งขันรันกระบือ fun run ครั้งที่ 2 ระยะทาง 5 กิโลเมตร รำลึกขุนเจน อดีตกำนันคนแรกของอำเภอลานกระบือ. เข้าถึงได้จาก วีสปอร์ต กำแพงเพชร ข่าวกีฬาท้องถิ่นเพื่อคนกำแพง: https://www.vsportkamphaeng.com/post/8295
สันติ อภัยราช. (22 เมษายน 2552). วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์ เอกลักษณ์ และภูมิปัญญา กำแพงเพชร. เข้าถึงได้จาก โทรทัศน์วัฒนธรรม: http://sunti-apairach.com/book/book1pdf/booksec1_091.pdf
อภิมุข Channel. (2564, 31 พฤษภาคม). "(ขุนเจน)บรรพบุรุษลานกระบือ" ขออะไรได้ง่ายๆ [วิดีโอ]. YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=YeCzOyR3Pvc&t=1s.
อภิมุข โรจน์นวกร. (6 มกราคม 2564). อนุเสารีย์ขุนเจนอดีตกำนันคนแรก. เข้าถึงได้จาก เทศบาลตำบลลานกระบือ: https://www.lankrabue.go.th/news_detail?hd=1&doIP1&checkIP=chkIP&id=48885&checkAdd=chkAd&dum=43169_ypk

 
กิจกรรมท้ายบทความ
“ขุนเจน”บรรพบุรุษผู้สลักรากวัฒนธรรมของอำเภอลานกระบือ
   อ่านเรื่อง “ขุนเจน”บรรพบุรุษผู้สลักรากวัฒนธรรมของอำเภอลานกระบือ เพื่อต่อยอดการเรียนรู้ ลองมาเรียนรู้ร่วมกันโดยลองตอบคำถาม 5 ข้อ ด้านล่างนี้ คำตอบไม่มีถูกไม่มีผิด สามารถตอบคำถามจากสิ่งที่คิดและรู้สึกได้เลย
1. สิ่งที่ประทับใจเกี่ยวกับขุนเจนมากที่สุดคือ ..........................................................................................
...
เพราะอะไรจึงประทับใจ...
...
...
...
2. ถ้าน้องได้มีโอกาสย้อนเวลากลับไปพบขุนเจน น้องอยากถามอะไรกับท่านมากที่สุด
...
คิดว่าคำตอบที่จะได้รับจะเป็นประโยชน์กับน้องอย่างไร
...
...
3. หลักการ "แบ่งปันเท่าเทียม" ของขุนเจน น้องคิดว่าสามารถนำมาใช้ในชีวิตประจำวันได้อย่างไรบ้าง
...
...
...
 
4. น้องคิดว่าการที่จะเป็นผู้นำที่ดีเหมือนขุนเจนได้ ต้องมีคุณสมบัติอะไรบ้าง
...
...
...
5. ลองเขียนข้อความสั้นๆ ถึงขุนเจน เพื่อขอบคุณท่านที่ได้สร้างรากฐานให้ชุมชนลานกระบือ
...
...
...