….หนังสือการแต่งตั้งขุนนางไทยในสมัยรัชกาลที่ ๕ ทรงโปรดเกล้าฯ ยกฐานะบ้านแสนตอเป็น

[apairach]

….หนังสือการแต่งตั้งขุนนางไทยในสมัยรัชกาลที่ ๕ ทรงโปรดเกล้าฯ ยกฐานะบ้านแสนตอเป็นเมืองขาณุวรลักษณ์ มีการตั้งสัญญาบัตรเจ้าเมือง ศักราช ๑๒๓๔ (๒๔๑๕)
ความว่า “….ให้หลวงภักดีอากร เปนพระวรลักษณบุราภิรมย์ ผู้ว่าราชการเมืองขาณุวรลักษณบุรี ซึ่งแต่ก่อนเปนบ้านแสนตอ โปรดเกล้า ฯ ให้ยกขึ้นเป็นเมืองนั้น ขึ้นเมืองกำแพงเพชร ให้ถือศักดินา ๘๐๐ ตั้งแต่ ณ วัน...เดือนแปด ขึ้นแปดค่ำ ปีวอกจัตวาศก ศักราช ๑๒๓๔ เป็นวันที่……ในรัชกาลปัจจุบัน....”  อีกฉบับหนึ่ง ศักราช ๑๒๔๑(๒๔๒๒)
ความว่า “….ให้หลวงอภัยภักดี กรมการเมืองกำแพงเพชร เปนพระวรลักษณ์บุราภิรมณ์ ผู้ว่าราชการเมืองขานุวรลักษณ์ ขึ้นเมืองกำแพงเพชร ถือศักดินา ๑๐๐๐ ได้บังคับบัญชาปลัดยกกระบัตรกรมการ แลราษฎรบันดาอยู่ในเขตแดนเมืองขาณุวรลักษณ์ทั้งสิ้น ตามที่เจ้าเมืองขาณุวรลักษณ์แต่ก่อนได้บังคับมานั้น แลให้ฟังบังคับบัญชาพระยารามรณรงค์สงครามรามภักดี อภัยพิริยพาหะ ผู้สำเร็จราชการเมืองกำแพงเพชร แต่ที่เปนยุติธรรมแลชอบด้วยราชการ ฯลฯ ตั้งแต่ ณ วันเสาร์ เดือนสิบ ขึ้นเจ็ดค่ำ ปีเถาะเอกศก ฯลฯ เป็นวันที่ ๓๙๓๘ ในรัชกาลปัตยุบันนี้....”
….จากหลักฐานในข้างต้นมีชื่อเจ้าเมืองอยู่เพียงสองคน แต่มีหลักฐานที่ชี้ว่าเมืองขาณุฯแห่งนี้มีเจ้าเมืองอยู่  ๓ คนด้วยกัน หลักฐานดังกล่าวเป็นของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ที่พระนิพนธ์ไว้ใน อธิบายระยะทางล่องลำน้ำพิงค์ บันทึกการเดินทางตั้งแต่เชียงใหม่จนถึงปากน้ำโพ วันที่ ๕ มีนาคม พุทธศักราช ๒๕๖๔ ความว่า “...ล่องเรือต่อมาถึงที่พักแรมตำบลแสนตอเวลา ๕.๒๐ ล.ท. ที่นี้เป็นที่ตั้งเมืองขาณุแต่เดิม เป็นเมืองตั้งในรัชกาลที่ ๕ ได้ความจากภรรยาพระวรลักษณบุราภิรมย์ว่าเคยมีเจ้าเมือง ๓ คน ลุงของพระวรลักษณคน ๑ บิดาของพระวรลักษณคน ๑ แล้วถึงตัวพระวรลักษณๆ เพิ่งถึงแก่กรรมมาได้ ๒ ปี แต่ออกเป็นกิตติมศักดิ์ช้านาน...”
....เป็นข้อสันนิษฐานของข้าพเจ้าจากหลักฐานที่ยกมาเบื้องต้นว่าผู้ที่เป็นเจ้าเมืองคนที่ ๓ นี้ ก็มีสัญญาบัตรราชทินนาม เป็นพระวรลักษณบุราภิรมย์ เช่นเดียวกับผู้ที่เป็น ลุง คือ หลวงภักดีอากร(พระวรลักษณบุราภิรมย์ ผู้ว่าราชการเมืองขาณุวรลักษณบุรี คนแรก ในปีพุทธศักราช ๒๔๑๕) บิดาก็ คือ หลวงอภัยภักดี(พระวรลักษณ์บุราภิรมณ์ ผู้ว่าราชการเมืองขานุวรลักษณ์ คนที่สอง ในพุทธศักราช ๒๔๒๒) พระวรลักษณบุราภิรมย์ คนที่ ๓ นี้ ถึงแก่กรรมในปี ๒๔๖๒ (๒๔๖๔ - ๒ = ๒๔๖๒)
....ภรรยาพระวรลักษณบุราภิรมย์ที่กรมพระยาดำรง กล่าวถึงนี้ ไม่ได้ปรากฏชื่อนามแต่อย่างใด แต่ก็มีหลักฐานจากบันทึกการวิจัยสำรวจตามเสด็จประพาสต้นพระพุทธเจ้าหลวง ณ เมืองกำแพงเพชร ของ ศูนย์พัฒนาการเรียนการสอนวิชาภาษาไทยจังหวัดกำแพงเพชร โรงเรียนวชิรปราการวิทยาคม เขตการศึกษา ๗ กรมสามัญศึกษา กระทรวงศึกษาธิการ ความว่า “...นมัสการเจ้าอาวาส ชื่อว่าพระอธิการบุญยืน โชติธรรมโม เป็นพระหนุ่มมีอายุเพียง ๓๒ ปี ท่านเล่าประวัติความเป็นมาของวัดน้อยว่าเป็นวัดที่สร้างเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๒ (คงเป็นปีที่ย้ายไปจากวัดหัวเมือง)ได้ชื่อพระราชทานว่า วัดน้อยวรลักษณ์ ในปี พ.ศ.๒๔๘๕ มีตรา จ.ป.ร. ติดอยู่ที่ศาลาหลังเก่า หลังที่เคลื่อนย้ายมาจากวัดหัวเมืองเมื่อคราวพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จประพาสต้นกำแพงเพชร ในวันที่ ๑๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๔๙ ได้เสด็จขึ้นประทับที่ศาลาหลังนี้ มีตรา จ.ป.ร. เป็นหลักฐานสำคัญ ผู้อุปถัมภ์ วัดน้อย คือ คุณยายน้อย ขาณุวรลักษณ์ เกิดเมื่อปี พ.ศ. ๒๓๙๘ และเสียชีวิต เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๔ ตามประวัติกล่าวว่า วัดน้อยเป็นวัดเก่าแก่ สร้างตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๓๗๖ โดยเจ้าเมืองแสนตอ นามว่า พระวรลักษณ์บุราภิรมย์(วร) ซึ่งมีคุณหญิงน้อยเป็นภรรยาจึงได้นามวัดอย่างนั้น เดิมวัดน้อยนี้ตั้งอยู่ริมน้ำปิงต่อมาได้ย้ายเสนาสนะให้ห่างจากแม่น้ำปิงประมาณ ๕๐๐เมตร ได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมาครั้งหลังเมื่อ วันที่ ๒๔ มกราคม พ.ศ. ๒๕๐๑...” ทำให้ทราบได้ว่าภรรยาของพระวรลักษณบุราภิรมย์ คนที่ ๓ นี้ ชื่อ คุณหญิงน้อยวรลักษณ์ และสันนิษฐานว่า พระวรลักษณบุราภิรมย์ คนที่ ๓ นั้น ชื่อ วร มีหลานสาวนามสมจิต
....ทว่าที่กล่าวมาเป็นเพียงหลักฐานในบางส่วน และข้อสันนิษฐานของข้าพเจ้าหากพิเคราะห์พินิจพิจารณาแล้วถูกผิดประการใด ช่วยโปรดอนุเคราะห์สาธกยกมาสาธยายให้แจ้งชัดด้วยเทอญ...ยุทธนา ทองดี